ÇOBANOĞULLARI

 

Kuzeybatı Anadolu'da XII. yüzyıl sonlarında kurulan bir Türk beyliği.

 

Kurucusu Anadolu Selçukluları'nın Kastamonu uç beyi olan Emir Hüsameddin Çoban 'dır. Oğuzlar'ın Kayı boyuna mensup olan Emir Çoban'ın Anadolu fatihi Kutalmışoğlu Süleyman'ın emirlerinden Karategin'in soyundan geldiği rivayet edilir ve kaynaklarda dürüst, kahraman, cömert, devamlı gaza ile meşgul bir kişi olarak anılır (İbn BibT, s. 304). Beyliğin kuruluş tarihi kesin olarak bilinememekle beraber varlığı XII. yüzyılın sonlarına kadar geri götürülebilir. Hüsameddin Çoban'ın 608 (1211-12) yılında Kastamonu beyi olarak bulunduğu ise kesindir. Nitekim 616'da (1219-20) ı. Alaeddin Keykubad'ın tahta çıkışında Konya'ya giderek ona bağlılığını arzetmiş ve Kastamonu Beyliği menşurunu yeniletmiştir. Hüsameddin Çoban, Moğollar'ın Kırım'a kadar uzanarak önemli bir ticaret merkezi olan Suğdak'ı işgal etmeleri üzerine Alaeddin Keykubad tarafından Kırım'a sefer yapmakla görevlendirildi. Kırım sahiline başarılı bir çıkarma yapan Çoban Suğdak'ı geri almakla kalmadı, Kıpçak hanının ve Rus meliklerinin itaatini de sağladı. Bir süre Suğdak'ta kalan emir burada bir cami yaptırdı; ayrıca kadı, imam ve müezzinler tayin etti. Daha sonra da Selçuklu sultanının emriyle 1224'te Kastamonu'ya döndü (daha geniş bilgi için bk. HÜSAMEDDİN ÇOBAN). Ölüm tarihi bilinmeyen Emir Çoban'ın yerine Kastamonu Beyliği'ne oğlu Alp Yürek geçti. Onun zamanında Anadolu Selçukluları'nın Moğol hakimiyetine girmesiyle Çobanoğulları Beyliği de Anadolu'nun yeni hakimlerine tabi oldu.

 

Sadece siyasi değil ekonomik bağımsızlıklarını da kaybeden Çobanoğulları'nın başına 1280 yılı civarında Alp Yürek'in oğ­lu Muzafferüddin Yavlak Arslan geçti. Saltukname'de, Kastamonu bölgesinde "kafirlere karşı amansız cihad açtı­ğı" belirtilen Yavlak Arslan'ın beyliği. lll. Gıyaseddin Keyhusrev ( 1266-1284) ve ll. Mesud'un (1284-1296, 1302- 1310) hükümdarlık dönemlerine rastlar. Anadolu'nun diğer bölgelerindeki beyliklere kıyas la onun zamanında Kastamonu'da durum nisbeten sakindi. Bununla birlikte Yavlak Arslan. Anadolu Selçukluları arasındaki taht mücadelelerinde aktif rol oynadı ve başlangıçta ll. Mesud'a tabi olduysa da (1284) sonradan ona muhalefet etti. Çobanoğulları dönemine ait 1273 tarihli Atabey Gazi Camii Kastamonu 1291 yılında ilhanlı Hükümdan Argun'un ölümünden sonra Moğollar arasındaki taht mücadelesi yüzünden Anadolu'daki diğer Türkmen toplulukları gibi Çobanoğulları Beyliği'nde de kıpırdanmalar başladı. Anadolu tekrar karışıklıklar içine düştü.

 

Muzafferüddin Yavlak Arslan bu iç karışıklıklar sırasında öldü. Yerine geçen oğlu Mahmud Çobanoğulları Beyfiği'nin son emiridir. Beylik dönemi uzun sürmemekle birlikte onun zamanında Bizans topraklarına akınlar yapılmış ve Sakarya nehrinin batı tarafındaki bazı yerler fethedilmiştir. O sı alarda Osman Bey'den daha nüfuzlu bir durumda olduğu anlaşılan Emir Mahmud'un Candaroğlu Süleyman tarafından mağlüp edilmesinden (1309) sonra Çobanoğulları Beyliği sona erdi ve yerini Candaroğulları aldı. Bir asır kadar Kastamonu ve dolayiarını elinde tutan Çobanoğulları zamanında özellikle beylik merkezi olan Kastamonu yoğun ilmi ve edebi faaliyetlere sahne oldu. Bunda. başta Hüsameddin Çoban olmak üzere emirlerin kültür ve imar faaliyetleriyle yakından ilgilenmelerinin rolü büyüktür. Bu emirlerin alim ve sanatkarlara gösterdikleri yakınlık Orta Asya, iran ve Irak taraflarından birçok ilim adamı, mütefekkir ve sanatkarın Kastamonu'ya gelmesine sebep oldu.

 

Bunlar Çobanoğulları beyleri için eserler kaleme aldılar. Adına en çok eser yazı­lan emir Muzafferüddin Yavlak Arslan'dır. Nitekim Anadolu'da uzunca bir süre müderrislik ve başkadılık görevlerinde bulunan. astronomi, fizik, felsefe ve coğrafya alanında ün kazanmış büyük alim Kutbüddin-i Şirazi Kastamonu'ya gelerek yazdığı İl]tiyarat-ı Muzaiferi adlı astronomi itabını ona ithaf etmiş­ tir (Ayasofya Ktp., nr. 3595). Aynı şekilde Muhammed b. Mahmud Fustatü'l- 'adale ii kava 'idi's-saltana adlı Farsça eserini. Hoylu Hasan b. Abdülmü'min Nüzhetü'l-küttab adlı inşa kitabını yine Yavlak Arslan adına telif etmiştir. Hasan b. Abdülmü'min. Emir Mahmud adına da ~ava'idü'r-resa'il ad ıyla bir inşa kitabı yazmıştır. Çobanoğulları zamanında imar işlerine de önem verilmiştir. O dönemden günümüze ulaşan bazı kalıntılar bunu ispat etmektedir. Beylik zamanında inşa edilen en muhteşem yapı. Taşköprü'deki Muzafferüddin Yavlak Arslan Medresesi'dir. Bu medrese Osmanlılar döneminde de ilim merkezi olma özelliğini devam ettirmiş­ tir (Mecdi, s. 139, 140; Atai, s. 30, 518).

 

BİBLİYOGRAFYA : İbn Bibi, el-Euamirü'l- 'ata' iyye, s. 133, 137- 138, 220-221, 300 -304, 531, ayrıca tür.yer.; Yazıcızade Ali, Tarih-i AL-i Selçük (n r. M. Th. Houtsma), Leiden 1902, s. 137-139,218, 320; Aksaray!, Müsameretü 'l-al]bar, s. 170-171; Mecdi, Şekaik Tercümesi, s. 139, 140; Atai, Zeyl-i Şekaik, s. 30, 518; Ebü'I-Hayr Rümi, Saltukname, TSMK, Hazine, nr. 1612, vr. 272b·380'; Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 121-123, 202, 212-213; Zeki VelidiTogan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946, s. 316; Osman Turan, "Selçuk Türkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak", Fuad Köprülü Armağanı, Ankara 1953, s. 532·564; Yaşar Yücel, Xlff ·XV. Yüzıllarda Kuzey - Batı Anadolu Tarihi, Çoban· oğulları, Candar-oğu lları Beylikleri, Ankara 1980, s. 33-51.

YAŞAR  YÜCEL